Minstens 35 kandidaat- vaccins zijn momenteel in de maak tegen Covid-19. Twee pioniers schatten dat hun vaccin ‘over twaalf à achttien maanden’ beschikbaar zal zijn. Al is dat volgens medische experts wel heel optimistisch.
Binnen een paar weken na het ontdekken van de uitbraak van Covid-19 bepaalden Chinese wetenschappers het genoom van het virus en deelden het met de wereld. Zoiets was enkele jaren geleden nog ondenkbaar.
Farmaceutische bedrijven en onderzoekscentra begonnen vervolgens met het ontwikkelen van nieuwe manieren om Covd-19 te voorkomen en te behandelen. Door de kennis die is opgedaan van eerdere inspanningen om andere virale uitbraken aan te pakken, waaronder coronavirussen zoals MERS en SARS, zijn onderzoekers ook met een voorsprong begonnen.
Wat ook immens helpt, is dat na de ebola-epidemie van 2014-2016, waarbij 11.000 mensen om het leven kwa- men, we CEPI hebben. CEPI staat voor Coalition for Epidemic Preparedness Innovations en is een publiek-privaat partnerschap, met als bestaansreden subsidies toekennen voor snelle vaccinontwikkeling gericht op bedreigingen die de farmaceutische industrie anders zou negeren. Slechts twee maanden na de uitbraak van Covid-19 is CEPI een groot deel van de reden waarom er momenteel minstens 35 kandidaat-vaccins in de maak zijn. Twee daarvan – het Amerikaanse biotechbedrijf Moderna en Janssen Vaccines uit Leiden – staan daarbij momenteel al het verst.
Eerste stap, nu veel langzamer
Eind maart zijn de klinische tests begonnen van een moge- lijk vaccin dat door Moderna en de National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID) is ontworpen. Er zaten amper 63 dagen tussen het moment dat wetenschappers voor het eerst de genen van het virus konden sequencen en artsen een vaccin-kandidaat in de arm van een persoon zijn beginnen injecteren.
We moeten ons daarbij wel bewust zijn dat het de snelste stap was van veel opeenvolgende langzame die we moeten nemen. De eerste proef
zal onderzoekers eenvoudig vertellen of het vaccin veilig lijkt en of het ons immuunsysteem daadwerkelijk kan mobiliseren. Onderzoekers moeten dan controleren of het infectie met SARS-CoV-2 voorkomt. Ze zullen dierproeven en grootschalige proeven moeten doen om ervoor te zorgen dat het vaccin geen ernstige bijwerkingen veroorzaakt. Ze moeten uitzoeken welke dosis nodig is, hoeveel injecties mensen nodig hebben, of het vaccin bij ouderen werkt en of er andere chemicaliën nodig zijn om de effectiviteit te vergroten.
Het vaccin van Moderna en NIAID heet mRNA-1273. Dat is een afkorting van Messenger-RNA (in het Nederlands af en toe ‘boodschapper-RNA’ genoemd). Het is een vorm van RNA die als ‘boodschapper’ twee processen met elkaar verbindt: de transcriptie, waarbij een stuk DNA (een gen) overgeschreven wordt tot mRNA, en de translatie, waarbij het mRNA wordt vertaald naar een keten van aminozuren (een eiwit). Met deze mRNA-technologie worden fragmenten van genetische code in de spieren van een persoon geïnjecteerd, zodat de spiercellen zelf het virale eiwit gaan produceren om immuniteit te creëren, met dat verschil dat het mRNA alleen de instructies levert voor hoe je cel dat eiwit kan maken. En als het eenmaal is gemaakt, neemt het immuunsysteem het over en doet het zijn werk.
‘In geval van nood’
De aanpak van het RNA-vaccin heeft één groot voordeel: snelheid. Wetenschappers hoeven alleen maar de genetische sequentie van het virus te kennen en ze kunnen de productie van een RNA-vaccin binnen enkele weken synthetiseren en opschalen. Maar RNA is kwetsbaar. In een laboratorium moet je je gezicht afschermen om ermee te werken, niet omdat het gevaarlijk is, maar omdat zelfs een vlaag van speeksel waarschijnlijk enzymen uit elkaar zou scheuren, waardoor het RNA waardeloos zou worden. Er is wel een voordeel: zolang het goed is geformuleerd, wordt RNA beschouwd als bijna onschadelijk om in mensen te injecteren, en een fase 1-onderzoek als dit is dan ook gemakkelijk te starten. Succes is nauwelijks verzekerd, maar we weten in ieder geval dat het RNA de mensen in de proef niet schaadt.
Als het uiteindelijk wordt goedgekeurd, zou mRNA-1273 het eerste mRNA-vaccin zijn dat een licentie krijgt om bij mensen te worden gebruikt. Als het werkt, zou dat revolutionair zijn. Maar experts waarschuwen nu al dat het heel moeilijk zal worden om mRNA-1273 snel te produceren in grote aantallen.
Moderna meldt zelf dat een commercieel verkrijgbaar vaccin waarschijnlijk niet beschikbaar zal zijn gedurende ten minste 12 tot 18 maanden, maar zegt wel dat het mogelijk is dat in geval van nood een vaccin in de herfst beschikbaar zou kunnen zijn voor sommige mensen, waaronder ook gezondheidswerkers.
Ondertussen goed nieuws uit Leiden
Het farmaceutisch bedrijf Janssen Vaccines uit Leiden denkt een mogelijk coronavaccin in september op mensen te kunnen gaan testen. En dat is eerder dan verwacht volgens Hanneke Schuitemaker, hoofd virale vaccins bij Janssen.
Bij Janssen onderzoeken ze een minder experimentele aanpak: het ontwikkelt een op vectoren gebaseerd vaccin, een methode die leidde tot het ebolavaccin. In wezen is het gebouwd op een niet-replicerend verkoudheidsvirus (of virale vector) waaraan een beetje coronavirusgenetica is toegevoegd. Het vaccin zou in de spieren van een persoon worden geïnjecteerd, waar het geïnjecteerde virus een eiwit genereert. Als dat eiwit correct ‘vouwt’ (de juiste vorm bereikt), kan het een immuunrespons veroorzaken. Het virus dat als vector wordt gebruikt, kan trouwens niemand ziek maken. Het stukje corona dat erin zit moet ervoor zorgen dat een lichaam antistoffen gaat maken.
‘De afgelopen twee maanden hebben we gekeken wat voor afweerreactie het opwekt in dieren. Normaal duurt die fase twee jaar’, zegt Schuitemaker. Of het nu ook werkt, wordt vanaf september getest op mensen. Schuitemaker: ‘We weten heel goed hoe mensen erop reageren en hebben daarom heel veel vertrouwen dat we nu ook op die manier een vaccin kunnen maken.’ Het Leidse bedrijf is nu al het het materiaal aan het produceren om vanaf september in mensen gaat testen. ‘Parallel daaraan gaan we ook alvast starten met het produceren van vaccins’, zegt Schuitemaker. ‘Dat doen we at risk, we weten niet of ons vaccin gaat werken. Maar als het werkt, dan hebben we alvast een voorraadje. Dat is onze strategie.’
In december weten de onderzoekers dan hopelijk of het vaccin een goede afweerreactie geeft, zegt Schuitemaker. Maar daarmee is er nog altijd geen vaccin dat massaal verspreid kan worden. ‘Dan volgt juist het monnikenwerk. Zorgen dat je goed kunt produceren en aantonen dat het vaccin effectief is en beschermt, dat is nog een heel lang traject.’ Voordat er een vaccin op grote schaal beschikbaar is, zijn we zeker zo’n anderhalf jaar verder, denkt ze.
De valkuilen van een coronavaccin
Achttien maanden klinkt als een lange tijd, maar in ‘vaccinjaren’ is het een knipoog. ‘Ik denk dat het bijzonder optimistisch is’, zegt dr. Peter Hotez, een vooraanstaand expert op het gebied van de ontwikkeling van infectieziekten en vaccins. ‘Misschien lukt dat als alle sterren op één lijn liggen, maar waarschijnlijk gaat het langer duren. De realiteit is: de ontwikkeling van vaccins wordt meestal gemeten in jaren, niet in maanden.’
Hotez weet waarover hij praat. Momenteel leidt hij teams die bezig zijn met het ontwikkelen van vaccins tegen onder meer mijnwormen (naar schatting 800 miljoen mensen hebben ze), schistosomiasis (wereldwijd minstens 300.000 doden per jaar), de ziekte van Chagas (jaarlijks meer dan een miljoen tot 5 miljoen doden), Leishmaniasis of zandmugziekte (jaarlijks 50.000 doden) en het coronavirus SARS.
Vaccinproeven beginnen meestal met testen bij dieren voordat ze starten in een driefasig proces. De eerste fase omvat het injecteren van in een kleine groep mensen om de veiligheid te beoordelen en hun immuunrespons te volgen. De tweede verhoogt het aantal mensen – vaak in de honderden, en vaak met meer leden van risicogroepen – voor een gerandomiseerde studie. Dat betekent niet alleen dat sommige patiënten worden toegewezen aan een controlegroep die het veelbelovende medicijn niet krijgt, maar dat wie voor welke behandeling wordt gekozen in wezen wordt bepaald door het opgooien van een muntstuk. De meest rigoureuze van deze gerandomiseerde onderzoeken zijn ook ‘blind’, wat betekent dat de artsen die de onderzoeken uitvoeren niet weten welke patiënten in welke groep zitten.
Als de resultaten van de tweede testfase veelbelovend zijn, gaat de proef over naar testfase drie voor werk- zaamheid en veiligheid met duizenden of tienduizenden mensen. Emily Erbelding, een besmettelijke ziektedeskundige bij het (NIAID) – dat samen met Moderna werkt aan een van de meest veel- belovende vaccins tegen het nieuwe coronavirus – geeft toe dat de ontwikkeling van een typisch vaccin acht tot tien jaar duurt. Hoewel ze voorzichtig is om de tijdlijn van haar baas niet te tegen te spreken, erkent ze dat versnelde tempo’s zullen inhouden dat ‘niet naar alle gegevens wordt gekeken’.
Welke geneesmiddelen zitten in de pijplijn?
Het kan dus nog lang duren voordat een Covid-19-vaccin wordt vrijgegeven voor gebruik. Maar dat betekent niet dat ondertussen geen andere behandelingen gevonden worden. Wetenschappers onderzoeken momenteel tientallen geneesmiddelen om Covid-19 te behandelen, vooral voortbouwend op wat ze weten over geneesmiddelen voor de behandeling van andere virussen en ziekten, van SARS tot hiv.
Remdesivir
Het antivirale middel Remdesivir ondergaat momenteel een klinische proef bij Gilead Sciences in de Verenigde Staten. Er zijn ook proeven gaande in China. Remdesivir brengt het virus in de war terwijl het zijn genetisch materiaal kopieert, waardoor het zich niet verder kan reproduceren. Het verstoort daarbij enkel het virus en niet de menselijke cel. Van het medicijn is aangetoond dat het werkt bij SARS en MERS bij testen op dieren.
Chloroquine & Hydroxychloroquine
Chloroquine wordt al decennialang gebruikt om malaria te behandelen, hydroxychloroquine is een recentere herformulering die vaak wordt voorgeschreven aan patiënten met lupus en artritis. Chloroquine wordt nu door de Belgische overheid verdeeld aan ziekenhuizen in de strijd tegen corona, maar er moeten nog uitgebreidere klinische proeven komen naar de werking ervan. Bovendien zou het gevaarlijke bijwerkingen kunnen hebben, in het slechtste geval zelfs een slechter werkende hartspier. Hydroxychloroquine zou ook voor de geestelijke gezondheid nefast kunnen zijn. Mede door Donald Trump die dit aanprees werd een hype aangewakkerd, al bleek achteraf dat de president financiële belangen zou hebben in bedrijven die hydroxychloroquine produceren.
Ivermectine
Een goedgekeurd antiparasitair middel, waarvan ook is aangetoond dat het in vitro effectief is tegen onder meer het hiv-, dengue-, influenza- en zikavirus. Australische wetenschappers ontdekten dat Ivermectine het SARS-CoV-2-virus in celstructuur kan stoppen – bij testen in vitro dan toch. Er moeten nog proeven bij mensen komen, waarvoor eerst de juiste dosering moet worden bepaald zodat het veilig is.
Regeneron & Vir Biotechnology
In de categorie geneesmiddelen die het immuunsysteem versterken, werkt het Amerikaanse biotechbedrijf Regeneron aan een set therapeutische antilichamen die aan een patiënt kunnen worden toegediend en die hun immuunsysteem meteen aan de slag laten te gaan tegen SARS- CoV-2. Op dit moment onderzoekt Regeneron duizenden antilichamen die zijn gemaakt van gemanipuleerde muizen tegen het virus en is het doel om tegen het einde van de zomer proeven op mensen te starten. Vir Biotechnology is een ander bedrijf dat ook antilichamen onderzoekt om Covid-19 te behandelen. Zij gebruiken verzamelde antilichamen van mensen die gerelateerde coronavirusinfecties zoals SARS hebben overleefd.
HIV-medicatie
In Japan onderzoeken ze het gebruik van hiv-medicijnen voor de behandeling van Co- vid-19. Het gaat om antivirale middelen zoals Lopinavir en Ritonavir. Artsen in Thailand melden succes bij de behandeling van patiënten die een combinatie van hiv-medicijnen gebruiken samen met Oseltamivir, een geneesmiddel dat onder de merknaam Tamiflu wordt verkocht om griep te behandelen.
Actemra
Covid-19 kan een overreactie van het immuunsysteem veroorzaken, wat leidt tot gevaarlijke symptomen zoals ernstige longontsteking. Wetenschappers onderzoeken ook medicijnen die deze immuunrespons kunnen onderdrukken. De Chinese National Health Commission test daarom bijvoorbeeld Actemra, een geneesmiddel tegen artritis Actemra bij Covid-19-patiënten test om ontstekingen door het virus te helpen behandelen.