Het impostersyndroom: volgens studies krijgt maar liefst 70% van de vrouwen er ooit mee af te rekenen. Hoe hoger opgeleid, hoe luider het zelfkritische stemmetje klinkt. ‘Wanneer hebben anderen door dat ik eigenlijk niets waard ben?’. Het gloednieuwe boek van auteur Élisabeth Cadoche en psychotherapeute Anne de Montarlot helpt je begrijpen waar impostergevoelens vandaan komen én laat je afrekenen met het idee dat je niet goed genoeg bent.
‘Ik heb nog steeds een beetje last van het impostersyndroom’, verklapte Michelle Obama toen ze voor haar boektournée een voordracht gaf in een bomvolle Londense school. ‘Het verdwijnt nooit helemaal. Zelfs nu, terwijl jullie naar me luisteren, is het er. Dat gevoel dat jullie me niet serieus zouden moeten nemen. Want wat weet ik nu eigenlijk?’
Zelfs onder de sterkste en meest inspirerende figuren kan een zelfkritische twijfelaar schuilgaan. Doodsbenauwd voor het moment waarop hij eindelijk ontmaskerd wordt en anderen in de gaten hebben dat hij helemaal niet zo bijzonder is. Hoewel het impostersyndroom – in het Nederlands ook wel bedriegerssyndroom genoemd- anno 2021 heel trending is op sociale media, bestaat het fenomeen al veel langer. De Amerikaanse psychologen Pauline Rose Clance en Suzanne Imes lanceerden de term al in 1978. Als lector aan de universiteit van Ohio viel het Clance op hoe haar studentes met precies dezelfde twijfels en angst om door de mand te vallen worstelden als zij zelf in haar studietijd ervaren had. ‘Ik merkte dat mijn leerlingen flink twijfelden aan hun capaciteiten en zich zorgen maakten over hun slaagkansen. Ze gaven aan dat ze bang waren om hun examens te verknoeien, terwijl ze in werkelijkheid nog nooit eerder gezakt waren en uitstekende resultaten behaalden. Eén van hen zei: ‘Ik voel me een bedrieger (imposter in het Engels) tussen al die intelligente mensen hier.’ Het impostersyndroom was geboren!
Sterker dan ooit
Meer dan veertig jaar later is het fenomeen nog steeds actueel. Meer zelfs, in een maatschappij waarin prestatie verheerlijkt wordt en succes vaak een must lijkt om zich gewaardeerd te voelen, vallen steeds meer mensen ten prooi aan het impostersyndroom. Hoewel het fenomeen niet als psychische aandoening erkend is, gaat het wel gepaard met gedachten die behoorlijk verlammend kunnen zijn. Imposters hebben het gevoel ‘niet goed genoeg te zijn’ en vinden het moeilijk om successen toe te eigenen. Succes heeft volgens hen meer met toeval, geluk en externe omstandigheden te maken dan met hun eigen talenten. Imposters schatten hun prestaties niet naar waarde. ‘Wat ik kan? Dat kan toch iedereen.’ Wat minder goed gaat, nemen ze dan weer wél erg persoonlijk. Ze leven met het gevoel een bedrieger te zijn. Ook al lijken ze aan de buitenkant kalm, diep vanbinnen woedt de angst om ontmaskerd te worden.
Vooral vrouwen
Uiteraard bestaan er vrouwen die blakend van het zelfvertrouwen door het leven huppelen en kan onzekerheid ook mannen nekken. Maar de wetenschap liegt niet. Volgens een studie van de Cornell University uit 2018 kampen vrouwen vaker met impostergevoelens dan mannen. Zo profileren mannen en vrouwen zich om een verantwoordelijke job binnen te halen compleet anders, zelfs bij gelijke capaciteiten. Mannen stellen zich voor als competent. Ze voelen zich niet geremd en zijn zelfs geneigd om hun vaardigheden en prestaties te overschatten. ‘Ontbrekende skills? Die leren we later wel!’ Vrouwen doen precies het tegenovergestelde. Ze onderschatten hun capaciteiten en denken doorgaans langer na vooraleer ze hun CV uitsturen. Om aanspraak te durven maken op een job moeten ze zich heel erg ‘klaar’ voelen. Die aanpak komt hen trouwens duur te staan, want volgens een onderzoek van vacaturesite Monster stellen vrouwen heel wat lagere loonsverwachtingen van mannen.
Meer dan weinig zelfvertrouwen
Het impostersyndroom gaat verder dan een gebrek aan zelfvertrouwen. De Britse klinische psychologe Jessamy Hibberd heeft het in het boek over een mentale valstrik. ‘Wie een doel voor ogen heeft maar zelfvertrouwen mist, weet niet of en hoe hij er zal geraken. Maar door hard te werken kan hij in zijn opzet slagen én daar ook blij om zijn’, zegt de psychologe. ‘Imposters zijn evenmin zeker dat ze hun doel zullen behalen. Ook zij zullen hard werken, maar eens het doel bereikt, gaan ze hun succes onderwaarderen.’ Concrete bewijzen van succes worden systematisch van tafel geveegd of zelfs bekritiseerd. Terwijl het gebrek aan zelfvertrouwen kan afnemen door dingen te realiseren, is het impostersyndroom perverser. Hoe meer succes iemand heeft, hoe meer hij zal twijfelen aan zijn verwezenlijkingen en hoe sterker zijn angsten zullen worden. Imposters vrezen dat ze onvermijdelijk door de mand zullen vallen eens hun ‘onkunde’ zichtbaar wordt en komen onder steeds meer druk te staan.
Het gevaar van het impostergevoel
Continu het gevoel hebben dat je op je hoede moet zijn om niet ontmaskerd te worden? Doodvermoeiend! Om te voorkomen dat ze ook maar het kleinste foutje maken, leveren imposters buitenproportionele inspanningen. Ze kloppen lange dagen. Elk foutje versterkt hun twijfels. Die voortdurende druk die ze zichzelf opleggen, kan overspannenheid en zelfs burn-out in de hand werken. Maar ook het tegenovergestelde kan gebeuren. Imposters kunnen zich totaal verlamd voelen en hardnekkig uitstelgedrag vertonen. We stellen allemaal weleens een lastige klus uit tot morgen. Daar is op zich niets mis mee. Maar wordt het een gewoonte? Dan beland je onvermijdelijk in moeilijke situaties. Je mist kansen, stelt anderen teleur en komt in een vicieuze cirkel terecht die je telkens weer bevestigt dat je waardeloos bent. Door die onterechte interpretatie verdwijnt de motivatie die nodig is om ambities waar te maken. Impostergevoelens kunnen het dagelijks werk ook kleurloos maken. Je staat jezelf niet toe om van successen te genieten en met enthousiasme de gewenste richting in te slaan. Zo verliest het leven haar glans. Imposters hebben vaak ook een verkeerd beeld van de competenties van anderen. Ze beelden zich in dat collega’s gezegend zijn met een onwankelbaar zelfvertrouwen en totaal geen last hebben van die interne criticus. Zij verdienen hun positie wél. Imposters lijden in stilte. ‘Zullen wij ooit bij het kamp van de winnaars kunnen horen?’
Aangeleerd en verworven
Twijfel en onzekerheid zijn menselijk, maar als ze chronisch worden, zijn ze een echte handicap. De wortels van het impostersyndroom liggen volgens Jessamy Hibberd deels in je DNA en deels in je opvoeding. ‘Sommigen worden geboren met een eerder bezorgd temperament, iets wat door een positieve, stimulerende opvoeding weliswaar bijgestuurd kan worden. Anderen komen op de wereld met een stevig zelfbeeld en een gezond zelfvertrouwen, maar geraken dat gaandeweg kwijt.’ Volgens de Britse psychologe wegen twee factoren zwaar door bij het ontstaan van impostergevoelens: harde kritiek van ouders en voorwaardelijke liefde, afhankelijk van succes. ‘De woorden die gebruikt worden door de mensen die van ons houden, zijn van een onschatbaar gewicht. Wie opgroeit met een kritische en negatieve stem, zal alles wat hij doet als onvoldoende beschouwen. Vooral perfectionistische types zullen nooit aan hun eigen verwachtingen voldoen. Zelfs bij succes blijven ze hun doelen verschuiven, zodat ze nooit helemaal zijn waar ze willen.’ Daarom is het zo belangrijk dat kinderen geaccepteerd worden om wie ze zijn en niet alleen om wat ze doen. Dat ouders met een positieve blik naar hun kind kijken, ook bij falen. Die onvoorwaardelijke kijk is een springplank naar een positief zelfbeeld.’
Niet onomkeerbaar
‘Ik vind mezelf waardeloos’, ‘ik ben lelijk’, ‘ik ben incompetent’… Het spreekt voor zich dat vooroordelen over jezelf- die je in de loop der tijd in je hoofd gestopt hebt – je gedrag, keuzes en leven beïnvloeden. Maar vergeet niet dat je ook dan je verantwoordelijkheid kan opnemen. Of je nu te weinig zelfvertrouwen hebt omdat het in je vrouwen-DNA zit, omdat je je tekortgedaan voelt in de samenleving, te weinig Instagramvolgers hebt, vetrolletjes hebt of omdat je ouders je nooit gezegd hebben dat je alle liefde verdient… Een gebrek aan zelfvertrouwen is niet onomkeerbaar. Jij bent in staat om je gedachten te veranderen en de grenzen die anderen (of jijzelf) je opleggen te doorbreken. Het tegengif voor impostergevoelens? Een gezonde dosis zelfachting. Zelfachting houdt in dat je liefde en waardering voor jezelf voelt, los van de mening of acceptatie van anderen. Het is de basis voor een serene relatie met je zelf en de voedingsbodem van waaruit zelfvertrouwen voorzichtig kan groeien. Wie met milde een blik naar zichzelf kijkt, is beter beschermd tegen het oordeel van anderen, durft meer te ondernemen en voelt zich veiliger om het leven aan te kunnen.
