Wanneer we ouder worden, gaat onze gezondheid automatisch achteruit. Bij de een gaat dat al wat sneller dan bij de ander, en niet iedereen krijgt met dezelfde problemen te maken. Vaak hangen veel problemen met elkaar samen en lokt het ene het andere uit. Ondervoeding is bij ouderen vaak een boosdoener die andere kwaaltjes in gang zet. Maar hoe herken je het? En wat kun je eraan doen?
Wanneer iemand ondervoed is, betekent dit dat er een tekort aan inname of opname van voeding is, waardoor de lichaamssamenstelling- en massa veranderen. Dat kan gevolgen hebben voor zowel je fysieke als mentale gezondheid. Daarom is het erg belangrijk om ondervoeding op tijd vast te stellen en op zoek te gaan naar een juiste behandeling.
De oorzaken van ondervoeding
Er zijn drie oorzaken die aan de basis liggen van ondervoeding. Ten eerste is er een lage inname, wat simpelweg betekent dat je niet genoeg voedingsstoffen binnenkrijgt. Daarnaast kan ook een verminderde opname ondervoeding veroorzaken. Dit gaat dan over het feit dat je lichaam de ingenomen stoffen niet tijdig kan opnemen, doordat je bijvoorbeeld diarree hebt of moet braken. Ten slotte kan ook een plotse verhoogde behoefte zorgen voor ondervoeding.
Elk van die drie basisoorzaken hebben nog eens verscheidene onderliggende oorzaken. Een verhoogde behoefte kan bijvoorbeeld komen door een verhoogd energieverbruik of wanneer iemand hyperactief gedrag vertoont. Een lage inname kan te wijten zijn aan een slechte eetlust, een restrictief dieet, of kauwproblemen. En ook die onderliggende oorzaken kunnen nog verschillende andere oorzaken hebben. Zo kan een kauwprobleem voortkomen uit een droge mond, een slechte staat van de tanden, of gewoonweg pijn tijdens het kauwen.
Het vaststellen van ondervoeding
Ondervoeding kun je niet altijd fysiek vaststellen. Dat stelt Elke Naumann, diëtist en lector Voeding, Diëtiek en Leefstijl aan de HAN University of Applied Sciences in Arnhem, tijdens een webinar georganiseerd door het zuiveldrankenmerk Yakult. ‘Het is een groot misverstand om te denken dat mensen met overgewicht niet ondervoed kunnen zijn. Ook zij kunnen immers ongewenst veel gewicht verliezen en dus ook veel spiermassa. Iemand die erg mager is, is ook niet noodzakelijk ondervoed. Misschien is dat wel iemand die altijd een ballet danseres is geweest bijvoorbeeld, en daarom ook een hoge spiermassa heeft.’
Iets wat typerend is voor iemand die ondervoed is, is opvallend loszittende kledij. Wanneer bijvoorbeeld een broeksriem, of zelfs een horloge losser zit, kan dit een teken zijn van ondervoeding. Ook wanneer iemand plots minder eet, niet meer buiten komt, of depressief overkomt, kan dit wijzen op ondervoeding.
De gevolgen van ondervoeding
‘Vaak krijgen diëtisten patiënten pas in behandeling wanneer ze al erg ondervoed zijn. Dan is het heel lastig om daar weer uit te komen, omdat er vaak een soort neerwaartse spiraal ontstaat. Mensen zijn ondervoed, krijgen daardoor complicaties, worden nog zieker en krijgen nog minder eetlust, waardoor ze nog minder gaan eten en de ondervoeding steeds weer wordt versterkt’, vertelt Naumann.
Ondervoeding kan op verschillende manier je gezondheid in gedrang brengen. Enkele algemene kenmerken zijn: een slechtere conditie, meer complicaties bij ziektes, slechtere wondgenezing, meer infecties en een stijgende sterftekans. Het zorgt ook voor minder functionaliteit, want wanneer je minder eet gaat je lichaam op zoek naar reserves. Eiwitten zijn een belangrijke reserve, en zijn terug te vinden in je spieren. Als je lichaam die eiwitten als reserve gaat gebruiken, zal je spiermassa dus afnemen.
Oplossingen
Omdat er zo veel verschillende oorzaken van ondervoeding zijn is het moeilijk om een gepaste oplossing te vinden. Voor elke oorzaak is een andere oplossing nodig. Het belangrijkste is dus om erachter te komen waarom iemand ondervoed is, en dat ook tijdig op te merken. Pas dan kan er gekeken worden naar een mogelijke behandeling.
Goede mondverzorging
Je zou er misschien niet meteen aan denken, maar ondervoeding is vaak ook een gevolg van slechte mondverzorging. Niet verwonderlijk, want ondervoeding heeft te maken met wat je eet, en eten doen we natuurlijk met onze mond.
Katarina Jerkovic, mondhygiënist en klinisch epidemioloog en Lectoraat ‘Innovaties in de Preventieve Zorg’ aan de Hogeschool van Utrecht, benadrukt het belang van een goede mondverzorging bij ouderen. Samen met Elke Naumann en enkele ander collega’s werkt ze aan het project Eten met lange tanden. Daarin doen ze onderzoek naar mondgezondheid en ondervoeding bij thuiswonende ouderen, om zo problemen op vlak van mondgezondheid en voeding sneller te signaleren.
‘Oudere mensen hebben vaak een complexere samenstelling van de mond. Dat wil zeggen dat ze bijvoorbeeld een volledige of gedeeltelijke gebitsprothese hebben. Dat zorgt vaak voor problemen tijdens het eten. Ze hebben minder mondgevoel en hebben moeilijkheden met smaak en sliksnelheid. Ze eten vaak ook minder groenten en voedingsvezels, en meer (zachte) voeding met verzadigde vetten en calorieën. Voeding die niet gemakkelijk kauwt wordt vaak vermeden’, legt Jerkovic uit.
Zo blijkt ook dat ouderen met eigen dentitie (zonder gebitsprothese) een betere algemene gezondheid hebben. Ze nemen minder medicatie, worden minder vaak in verpleeghuizen opgenomen, en hebben minder last van chronische aandoeningen, al zijn er natuurlijk altijd uitzonderingen.
Vaak wordt het voor oudere mensen steeds moeilijker om naar de tandarts te gaan en hun gebit zelf te onderhouden. Ziekte en kwetsbaarheid zorgen ervoor dat wie niet meer goed te been is, niet snel naar de tandarts zal gaan. En ook persoonlijke verzorging is niet meer voor iedereen even gemakkelijk. Dit resulteert vaak in een slechte mondgezondheid, waardoor ook het eetpatroon wordt aangepast. Daarom is het belangrijk om ouderen toch te engageren om van mondgezondheid een prioriteit te maken.
