De illusie van controle is een van de sleutelelementen in de stressbeleving. Al in 1972 toonde J.M. Weiss met een reeks experimenten de invloed aan van sturing, voorspelbaarheid en beheersbaarheid bij gestresseerde ratten.
Weiss wou het effect van autonomie en voorspelbaarheid meten op het ontstaan van stress. Hoe kun je aan de stress van een examen ontsnappen bijvoorbeeld? Welke technieken kun je dan toepassen?
Opgelet: de proeven werden uitgevoerd in 1972. Tegenwoordig zou men dergelijke wreedaardige technieken niet meer toelaten. Maar de gegevens zijn bekend. Gelukkig kijkt maar nu wat beter toe wanneer proeven met dieren worden uitgevoerd.
Opzet experiment
Weiss stopte drie ratten in een kooi.
- De eerste rat werd als controle meegenomen. Deze rat kreeg nooit een stroomstoot toegediend.
- De andere twee ratten kregen wel een stroomstoot toegediend, via een elektrode op de staart.
Belangrijk in de proefopstelling was het feit dat de elektroden gekoppeld waren zodat de hoeveelheid stroom die beide ratten toegediend kregen, telkens identiek was.
Toedienen stroomstoten
Op onvoorziene momenten kregen rat twee en drie een reeks stroomstoten toegediend. Die schokken waren wel pijnlijk, maar richtten op zichzelf geen schade aan. Met een sonde kon bij de beide ratten het maagzuur en het ontstaan van maagzweren worden gemeten.
Controle door stroom te ontwijken
In die experimentele situatie kon een van de ratten de stroom ontwijken of de stroom uitschakelen door bijvoorbeeld aan een wieltje te draaien dat in de kooi aanwezig was. Ze had dus invloed op de situatie en leerde vrij vlug de stroom uit te schakelen door aan het wieltje te draaien.
Op het moment dat rat twee door een correcte actie de stroom kon uitschakelen kreeg rat drie ook minder stroom. Alleen op ogenblikken dat haar collega niet meer in staat was op het juiste moment het wieltje te bedienen, kreeg ze een stroomstoot.
Het arme dier kon hierop echter geen enkele invloed uitoefenen en wist ook nooit wanneer de stroomstoot zou komen. Ze was dus afhankelijk van de kwaliteit van het werk van haar collega. Ze kon enkel angstig afwachten.
Geen controle, meer stress
Uiteindelijk nam de derde rat vlugger in gewicht af en vertoonde ze meer maagzweren dan de rat die wel de stroom kon onderbreken. Want die rat was in de mogelijkheid aan het wiel te draaien om de stroom te onderbreken.
Dat experiment bevestigt het belang van sturing. Als proefdieren invloed kunnen uitoefenen op een bedreigende situatie, krijgen ze minder last van stressletsels. De dreiging heeft minder invloed, want er is een controlemogelijkheid. Voor rat drie was er alleen toekomstonzekerheid. Want ze was afhankelijk en wist niet wanneer de stroom ging komen.
Tweede reeks experimenten: geluidsignaal gaat stroomstoot vooraf
In een tweede reeks van proeven liet Weiss een geluidssignaal voorafgaan aan de stroomstoot. Enkele seconden voor er stroom werd toegediend, weerklonk een belletje.
Ook nu waren de ratten zonder sturingsmogelijkheden er het slechtst aan toe. Ze kregen het grootste aantal maagzweren.
De ratten met sturingsmogelijkheden en met waarschuwing vooraf hadden nu niet meer maagzweren dan de controledieren. Een en ander wordt verklaard door het wegnemen van de onzekerheid. Beide ratten wisten nu vooraf wanneer een bedreigende situatie zou optreden. Daardoor was de dreiging niet voortdurend aanwezig. Ze ontstond na het geluidssignaal en de dreiging was voorbij na de stroomstoot.
Dus hier zien we dat de waargenomen, subjectieve controlemogelijkheden bij ratten de stress verminderen. Ook een verminderde toekomstonzekerheid doet de stress dalen.
Perceptie van controle werkt stress verminderend
Dat is precies wat ook bij mensen wordt vastgesteld. De perceptie van controle werkt stress verminderend. Het hoeft zelfs niet echt waar te zijn, enkel al de perceptie volstaat vaak.
Zo zag ik onlangs grote reorganisaties in een ziekenhuis na een verhuizing naar een ander gebouw. Het ziekteverzuim nam dramatische vormen aan bij het verplegend personeel. Ze waren onzeker en hadden niet het gevoel een inbreng te hebben. Grote veranderingen en reorganisaties moeten dus zo opgezet worden dat medewerkers er een gedeeltelijke invloed kunnen uitoefenen. Dat vermindert de stress die er mee gepaard gaat.
Hetzelfde geldt wanneer collega’s hun werk slecht doen zodat wijzelf meer dan normaal te verwerken krijgen. Hierdoor ontstaat mistevredenheid en stress. Niet door de grotere werklast, wel door een gebrek aan inbreng hierin. Zwaarder belast worden dan gewoonlijk in de wetenschap dat een collega niet goed presteert, is een zware stressfactor.
Ook het effect van het inperken van regelmogelijkheden kan gemakkelijk worden aangevoeld. Stel je maar even voor dat je in een restaurant zit. Voor je staat een bord heerlijke soep. Maar naast je zit iemand die je telkens weer dicteert: neem je lepel, steek je lepel in de soep, breng de lepel naar je mond, nu slikken, leg je lepel neer, begin opnieuw… Iedereen zal wel aanvoelen dat zo’n inkrimping van de regelmogelijkheden niet bevorderlijk zal zijn voor de spijsvertering. Op dezelfde manier kan een gebrek aan controle op de uitvoering van het werk voor grote hoeveelheden stress zorgen.
Dr. Swinnen is arts, licentiaat in de verzekeringsgeneeskunde en statisticus. Hij werkte ruim tien jaar als verzekeringsgeneesheer, waar hij veelvuldig geconfronteerd werd met de gevolgen van toenemende stress in bedrijven. Ondertussen is hij reeds meer dan twintig jaar bedrijfconsulent en coach in verband met stress, emoties en geluk. Hij heeft een passie voor de impact van emoties op het functioneren van mensen.
Hij bracht even terug het populaire boek Waarom wij vreemdgaan en parachutespringen – Ons onbegrijpelijke brein uit.
Meer info vind je op www.stressmanagement.be.
